Điện ảnh là một khái niệm rộng dùng để bao gồm các bộ phim tạo bởi những khung hình chuyển động; kỹ thuật ghi lại hình ảnh, âm thanh và ánh sáng để tạo thành một bộ phim; hình thức nghệ thuật liên quan đến việc tạo ra các bộ phim và ngành công nghiệp thương mại liên quan đến các công đoạn làm, quảng bá và phân phối phim ảnh.
Xem thêm:
- 10 phim điện ảnh có doanh thu cao nhất mọi thời đại
- Lịch sử hình thành và phát triển của Truyện tranh comic
Chính vì một khái niệm rộng và bao quát, trong bài viết này, Góc Điện Ảnh sẽ giới thiệu cụ thể tất cả các lĩnh vực liên quan đến Điện Ảnh từ lịch sử, các khâu sản xuất phim cho đến việc công chiếu phim đến khán giả.
Ý nghĩa và sự ra đời của Điện Ảnh
Điện ảnh xuất phát từ “cinéma” trong tiếng Pháp là từ rút gọn của “cinématographe”. “Cinématographe” (xuất phát từ tiếng Hy Lạp κίνημα – kínēma có nghĩa là chuyển động, còn γράφειν – gráphein có nghĩa là ghi lại) là cái tên được Léon Bouly đặt cho chiếc máy ghi lại hình ảnh của ông trong đăng ký bằng sáng chế số 219 350 năm 1892, một trong những mốc sự kiện khai sinh ra ngành điện ảnh.
Khi mới được phát minh, những bộ phim đâu tiên có hình thức việc tái hiện tại những sự việc như một bộ phim tài liệu. Càng về sau, những bộ phim dần được trau chuốt nhằm tạo ra những tác phẩm có chất lượng và nhanh chóng trở thành một loại hình nghệ thuật quan trọng.
Môn nghệ thuật thứ 7
Chúng ta thường quen gọi điện ảnh là môn nghệ thuật thứ bảy, nguồn gốc của tên gọi này bắt nguồn từ việc phân chia các hình thức nghệ thuật của Hegel. Sáu hình thức nghệ thuật theo quan điểm của Hegel bao gồm:
- Nghệ thuật thứ 1: Thơ văn
- Nghệ thuật thứ 2: Âm Nhạc
- Nghệ thuật thứ 3: Hội Họa
- Nghệ thuật thứ 4: Điêu Khắc
- Nghệ thuật thứ 5: Vũ Kịch (khiêu vũ + sân khấu)
- Nghệ thuật thứ 6: Kiến trúc
Và sau này, khi điện ảnh được phát minh và dần trở nên phổ biến, công chúng gọi điện ảnh là môn nghệ thuật thứ 7.
Điện ảnh được dùng để nói đến những bộ phim trình chiếu ở rạp nhằm phân biệt với phim truyền hình. Phân loại theo hình thức trình chiếu nên xuất hiện một số từ khác để gọi phim điện ảnh như “màn bạc” hay “màn ảnh lớn” để phân biệt với truyền hình, được gọi là màn ảnh nhỏ.
Lịch sử hình thành và phát triển của điện ảnh thế giới
Cuối thế kỉ 19, trong cuộc đại cách mạng công nghiệp thế giới, hàng loạt những phát minh về công nghệ và kỹ thuật đã góp phần lớn tạo nên những bộ phim điện ảnh đầu tiên. Trong đó, những phát minh nhằm ghi lại hình ảnh chuyển động đóng góp phần quan trọng nhất của Louis Le Prince, Eadweard James Muybridge, Étienne-Jules Marey hay Thomas Edison.
Dấu mốc quan trọng nhất được lịch sử ghi lại vào ngày 28/12/1895, bộ phim đầu tiên được chính thức công chiếu. Đó là buổi chiếu phim chuyển động và có thu tiền đầu tiên được anh em Auguste và Louis Lumière tổ chức tại Salon Indien (Phòng Ấn Độ) nằm dưới tầng hầm của quán cà phê Grand Café ở Paris, Pháp. Đây được xem là ngày khai sinh cho môn nghệ thuật thứ bảy.
Và bộ phim đầu tiên được công chiếu trong ngày hôm đó chính là đoạn phim La Sortie de l’usine Lumière à Lyon (Buổi tan ca của nhà máy Lumière ở Lyon), được quay vào mùa hè năm 1895, ghi lại cảnh các công nhân rời khỏi nhà máy của nhà Lumière ở Lyon.
Sự ra đời của “cinématographe” nhanh chóng được công chúng đón nhận nhiệt tình. Ngay lập tức điện ảnh được thương mại hóa đánh dấu dự ra đời của nền công nghiệp điện ảnh.
Ngày 11/01/1888, Louis Le Prince đã đăng ký bằng sáng chế về chiếc máy quay hoàn chỉnh có thể ghi lại những hình ảnh chuyển động đầu tiên. Nhưng sau đó, Thomas Edison mới là người được quyền sản xuất những chiếc máy quay này với nhãn hiệu Trust Edison cho đến tận năm 1918.
Năm 1902, bước tiến tiếp theo cho nền điền ảnh với cột mốc kỹ xảo điện ảnh đầu tiên được áp dụng vào một bộ phim điện ảnh. Trong bộ phim Le Voyage dans la lune (Cuộc du hành lên Mặt Trăng) do Georges Méliès thực hiện đã xuất hiện kỹ xảo đầu tiên, hình ảnh Mặt Trăng với khuôn mặt người.
Vào thập niên 1910, đạo diễn Hoa Kỳ D.W.Griffith tiếp tục đưa nền điện ảnh chuyển sang một giai đoạn chuyên nghiệp và quy chuẩn khi chuẩn hóa các thuật ngữ điện ảnh và các công đoạn làm phim. Sau đó ông áp dụng quy trình này để làm nên tác phẩm The Birth of a Nation.
Trong giai đoạn những năm 1920, hoạt động trong lĩnh vực điện ảnh trở nên sôi nổi với sự xuất hiện các trường phái làm phim như trường phái Tiên phong (avant-garde), những người khai sinh ra điện ảnh thể nghiệm (cinéma expérimental) như Fernand Léger, Man Ray, Germaine Dulac, Walter Ruttmann và nhiều người khác. Tuy nhiên trong giai đoạn này những phim điện ảnh vẫn là phim câm, chưa có tiếng động do chưa có kỹ thuật thu âm đồng bộ cho phim và để dẫn dắt câu chuyện hoặc miêu tả các đoạn hội thoại người ta phải sử dụng các bảng chữ (tiếng Anh: intertitle) xen vào giữa các cảnh phim. Chính vì vậy, những bộ phim thường được công chiếu tại các nhà hát nơi những bộ phim sẽ được lồng âm thanh trực tiếp từ những nghệ sĩ trong khán phòng.
Mãi đến năm 1927, bộ phim có tiếng đầu tiên ra đời mang tên The Jazz Singer.
Thập niên 1930 được đánh dấu bằng các bộ phim tuyên truyền của Đức Quốc xã trong đó phải kể tới Olympia (phim 1938) được đạo diễn Leni Riefenstahl thực hiện để quảng bá cho Thế vận hội mùa hè 1936 tổ chức tại Berlin cũng như tuyên truyền hình ảnh của một nước Đức hùng mạnh. Bộ phim này đã mang đến những bước đột phá mới cho nghệ thuật điện ảnh như các góc quay lạ, quay cận cảnh và dựng phim. Cũng chính Leni Riefenstahl vào năm 1936 đã thực hiện bộ phim nổi tiếng Triumph des Willens, một tác phẩm nhằm gây dựng hình ảnh cho Adolf Hitler và các lãnh đạo Đức Quốc xã, Triumph des Willens được coi là bộ phim tuyên truyền xuất sắc nhất trong lịch sử điện ảnh.
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, những bộ phim màu đầu tiên được sản xuất và đến thập niên 1950, thể loại phim màu mới bắt đầu phổ biến. Và cũng trong giai đoạn này, điện ảnh phải cạnh tranh với một phương tiện giải trí khác đang phát triển rất mạnh là truyền hình (vốn vẫn chỉ có hình ảnh đen trắng cho đến giữa thập niên 1960).
Năm 1965, với sự ra đời của loại máy quay phổ thông super 8 do hãng Kodak sản xuất, nền điện ảnh của các nghệ sĩ nghiệp dư ra đời. Những bộ phim được thực hiện nghiệp dư này được gọi là các bộ phim loại Z (Z movie, bắt nguồn từ tên gọi các bộ phim loại B – B movie kinh phí thấp của Hollywood), phim loại Z cũng được các đạo diễn nổi tiếng sử dụng như một cách thể hiện tư tưởng nghệ thuật của mình.
Đến cuối thế kỉ 20, khi nền khoa học kỹ thuật số phát triển sang một tầm cao mới, điện ảnh được đánh một dấu mốc quan trọng khi sử dụng các máy quay kỹ thuật và dàn dựng các kỹ xảo điện ảnh và âm thanh trên máy tính, mở ra một kỷ nguyên mới cho nền điện ảnh thế giới.
Nền Công nghiệp điện ảnh thế giới
Sau khi trình chiếu bộ phim đầu tiên, Anh em nhà Lumière nhận thấy việc thực hiện và trình chiếu các bộ phim có thu tiền tại Grand Café là một lĩnh vực giải trí mang lại rất nhiều lợi nhuận. Đây cũng là điểm đánh dấu cho sự ra đời của ngành công nghiệp điện ảnh. Và sau sự kiện đó, các hãng phim tư nhân được thành lập ngày một nhiều kéo theo sự nổi tiếng của các diễn viên điện ảnh được nhiều người hâm mộ.
Năm 1917, vua hề Charlie Chaplin đã được ký hợp đồng với mức lương kỷ lục thời đó là 1 triệu USD một năm.
Các hãng phim lớn
Hiện nay, Hoa Kỳ là quốc gia có nền công nghiệp điện ảnh phát triển nhất với kinh đô điện ảnh Hollywood. Một bộ phim Hollywood có thể được đầu tư tới 200 triệu USD để rồi thu về gần 2 tỷ USD như Titanic. Tuy nhiên khu vực sản xuất nhiều phim nhất phải kể tới Mumbai, kinh đô Bollywood của Ấn Độ.
Hollywood hiện có 6 hãng phim lớn (The Big Six) nơi cho ra đời hầu hết các bộ phim kinh phí lớn của điện ảnh Mỹ. Đó là các hãng:
- Fox Entertainment Group (trong đó có xưởng phim Twentieth Century Fox)
- Paramount Motion Pictures Group (trong đó có xưởng phim Paramount Pictures và DreamWorks SKG)
- Sony Pictures Entertainment (trong đó có xưởng phim Columbia Pictures, TriStar Pictures và Metro-Goldwyn-Mayer)
- NBC Universal (trong đó có xưởng phim Universal Studios)
- Time Warner (trong đó có xưởng phim Warner Bros. Pictures, New Line Cinema và HBO)
- Buena Vista Motion Pictures Group (trong đó có xưởng phim Walt Disney Pictures)
Ở Hollywood cũng còn một số hãng phim độc lập như Lucasfilm, Ltd. của George Lucas hay Amblin Entertainment của đạo diễn Steven Spielberg.
Ở một số thị trường phim khác như châu Âu và châu Á, các hãng phim thường có quy mô nhỏ và mức kinh phí đầu tư cho phim cũng ít hơn. Ví dụ ở Pháp có thể kể tới Canal+, Pathé hoặc Gaumont (hãng phim lâu đời nhất thế giới còn hoạt động); ở Hồng Kông có hai hãng phim lớn là Thiệu Thị và Gia Hòa,…
Lịch sử ghi nhận rạp chiếu phim chính thức đầu tiên được xây dựng tại Pittsburgh thuộc tiểu bang Pennsylvania, Hoa Kỳ năm 1905. Trước đó các bộ phim thường được chiếu trong các rạp hát (để tiện cho việc bố trí dàn nhạc công tạo âm thanh cho phim). Kể từ năm 1905, hàng nghìn rạp chiếu tương tự ở Mỹ được ra đời từ việc cải tạo lại các rạp hát có sẵn.
Từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, các rạp chiếu phim phải cạnh tranh quyết liệt với truyền hình. Sau đó, sự xuất hiện của các phương tiện lưu trữ thông tin như băng từ VHS, CD và DVD cũng làm nhiều người không đến rạp để thưởng thức phim mới mà họ mua hoặc thuê các CD, DVD phim này về nhà.
Và thời đại hiện nay, Internet trở nên phổ biến đã trở thành công cụ trao đổi phim ảnh (cả hợp pháp và bất hợp pháp) cực kì tiện lợi khiến cho các rạp chiếu phim ngày càng gặp nhiều đối thủ trên lĩnh vực thu hút khán giả.
Theo một nghiên cứu năm 2000 của ngân hàng ABN AMRO thì chỉ có 26% thu nhập của các hãng phim Hollywood đến từ tiền bán vé, 46% đến từ việc bán và cho thuê băng đĩa và 28% đến từ truyền hình
Đánh giá chất lượng phim
Khi điện ảnh trở thành món ăn tinh thần và là một phần không thể thiếu trong nhu cầu giải trí trên toàn thế giới thì việc đánh giá phế bình điện ảnh cũng ngày càng phát triển. Hiểu nôm na việc phê bình điện ảnh là quá trình phân tích và đánh giá chất lượng các sản phẩm điện ảnh. Trước kia, việc phê bình đánh giá phim thường do những nhà phê bình phim chuyên nghiệp hoặc các nhà báo trong lĩnh vực điện ảnh thực hiện và được đăng trên báo hoặc tạp chí danh tiếng. Kể từ khi internet trở nên phổ biến, khán giả ngoài việc tham khảo những bài phê bình phim trên các nguồn uy tín còn có thể đọc các bài review phim trên những website cá nhân hoặc cộng đồng đánh giá phim lớn.
Xem thêm:
Thông thường các bộ phim được giới phê bình ca ngợi sẽ thu hút nhiều khán giả hoặc ngược lại. Tuy nhiên điều này không phải bao giờ cũng đúng, đôi khi các bài phê bình lại có tác dụng ngược lại, người xem có thể lại hào hứng mua vé các bộ phim bị giới phê bình chỉ trích kịch liệt hoặc hờ hững với những bộ phim nghệ thuật được giới phê bình ca ngợi.
Liên hoan phim và giải thưởng điện ảnh
Liên hoan phim và các giải thưởng điện ảnh được thành lập nhằm tôn vinh và đánh giá chất lượng những tác phẩm điện ảnh.
Liên hoan phim là chương trình tập hợp những bộ phim mới, có chất lượng được giới thiệu và công chiếu cho hội đồng ban giám khảo. Hội đồng giám khảo sẽ đánh giá và chấm điểm các tác phẩm dự giải dựa trên những tiêu chí được đề ra.
Các Liên hoan phim thường được tổ chức hàng năm và đây thường là ngày hội văn hóa, nơi tập trung các ngôi sao điện ảnh, các đạo diễn lớn và các nhà sản xuất vớ mục đích quảng bá cho những bộ phim mới hoàn thành của họ.
Một số Liên hoan phim lớn và có uy tín trên thế giới hiện nay gồm có: Liên hoan phim Cannes (Pháp), Liên hoan phim Berlin (Đức), Liên hoan phim Venezia (Ý) và Liên hoan phim Sundance (Mỹ).
Khác với Liên hoan Phim, Giải thưởng điện ảnh được trao bởi các hội nghề nghiệp liên quan đến điện ảnh (thường là Viện hàn lâm nghệ thuật điện ảnh hoặc Hội Điện ảnh) bằng việc bỏ phiếu kín để chọn ra những người xứng đáng.
Một số giải thưởng điện ảnh nổi tiếng nhất có thể kể đến là Giải Oscar được trao bởi Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Điện ảnh Hoa Kỳ (Academy of Motion Picture Arts and Sciences, viết tắt là AMPAS), Giải César của Pháp, ở Hồng Kông có Giải thưởng Điện ảnh Hồng Kông.
